Car Dušan Silni jedan je od najznačajnijih srpskih srednjovekovnih vladara. U istoriji je ostao upamćen kao neustrašivi vojskovođa i junak, zakonodavac, ali i kao prvi krunisani srpski car. Prema tradiciji ističe se teritorijalno širenje države, te i to da je Srbiju izveo na tri mora i učinio je jednim od moćnijih evropskih centara.
Oko ličnosti Dušana Silnog nizale su se legende, a sve što o njemu danas znamo poznato je iz nekolicine istorijskih izvora.
Detinjstvo i rana mladost
Stefan Uroš IV Dušan Nemanjić, smatra se najvažnijim i najčuvenijim izdankom loze Nemanjića, posle Svetog Save. Predpostavlja se da je rođen oko 1308. godine, ali se prema istorijskim podacima njegovih biografa pominju i 1311. i 1312. godina. Njegov otac je bio poznati srpski kralj Stefan Dečanski, a majka bugarska princeza Teodora Smilec.
Neki izvori tvrde da je mladi Dušan određeni period ranog detinjstva proveo sa porodicom u izgnanstvu. O tome svedoče neprilike i sukobi oko carskog prestola između njegovog oca Stefana Dečanskog i dede kralja Milutina. Njihovi loši porodični odnosi kulminirali su izgnanstvom u Carigrad, a prema izvorima, kralj Milutin je naredio da oslepe njegovog sina i tako ga učine nesposobnim za vladavinu.
Godine koje je mladi Dušan proveo u izgnanstvu stvorile su priliku da se upozna sa vizantijskom kulturom, običajima, carskom ideologijom. Veruje se da je ovaj period bio ključan u formiranju njegove želje za ratovanjem i vladavinom. Kasnije su se odnosi njegovog oca i dede stabilizovali i povratak u Srbiju je najzad bio omogućen.
Nakon smrti kralja Milutina na vladarski presto ipak stupa njegov sin Stefan Dečanski, koji će 1322. godine biće krunisan za kralja. Iste godine će Dušan biti krunisan za mladog kralja, nakon čega mu je na upravu dodeljena oblast Zete.
Prve pobede i uspesi
Za mladog kralja Dušana čulo se vrlo brzo nakon što je stupio na presto. Prvi značajniji uspeh postigao je u skobu protiv bosanskog bana Stjepana II Kotromanića, ali to je bila samo priprema za ono što će uslediti. Mnogo važniji uspeh dogodio se 1330. godine u bici kod Velbužda. Sukob koji se dogodio između vojske predvođene kraljem Stefanom Dečanskim sa vojskom bugarskog cara okončan je srpskom pobedom. Naime, kraljeve trupe, u kojima se naročito istakao madi kralj Dušan potpuno su porazile vojsku bugarskog cara.
Pored toga što je ova bitka otvorila doba prevlasti Nemanjića na jugoistoku Balkanskog poluostrva bilo je jasno u kakvog je vojskovođu stasao mladi Dušan. Nakon ovog uspeha zadobio je simpatije vojske i vlastele, a izvori tvrde da je tada postao snažan autoritet, što će nagovestiti i predstojeće sukobe sa ocem oko prestola.
Sukob sa ocem i legenda o prokletstvu
Pretpostavlja se da su sukobi između kralja Dušana i njegovog oca počeli vrlo brzo nakon uspeha u bici kod Velbužda. Naime, kralj Stefan Dečanski se nakon pobede nije upustio u nova osvajanja, a na bugarski presto je postavio svog sestrića Ivana, sina poginulog cara. Ubrzo se u Zeti pobunila vlastela, koja je smatrala ovu odluku pogrešnom i zatražila da na presto bude postavljen kralj Dušan. Odnos oca i sina dodatno su pogoršale glasine da će kralj Stefan Dečanski na presto postaviti sina iz drugog braka, Simeona Sinišu i to na nagovor svoje druge supruge Marije Paleolog.
Do konačnog sukoba kralja Dušana sa ocem došlo je 1331. godine, kada ga je sin pobunom uz pomoć vlastele svrgnuo sa vlasti i utamničio u tvrđavi Zvečan. Kralj Stefan Dečanski je u njoj izgubio život pod nerazjašnjenim okolnostima. Prema nekim tvrdnjama smrt je bila prirodna, ali su mnogo češći navodi da je kraljevu smrt naredio upravo sin Dušan.
Iako tačan uzork smrti nikada do kraja nije utvrđen, oko ovog događaja ispredale su brojne legende. Jedna govori o tome da je kralj Dečanski neposredno pred smrt prokleo sina Dušana, a da se prokletstvo tek kasnije obistinilo.
Naime, prema prokletstvu car Dušan, koji je nosio nadimak „Silni”, nije dobio dostojnog potomka. Njegov sin, car Uroš izgubio je teritorije, očevinu, vladarski presto i Srbiju potpuno prepustio neprijateljima, zbog čega ga istorija pamti pod nadimkom „Nejaki”. On je ujedno bio i poslednji vladar iz dinastije, čijom smrću jaka i uticajna država Nemanjića prestaje da postoji.
Vladar koji je Srbiju učinio najmoćnijom državom svog vremena
Od dolaska na vladarski presto, pa sve do smrti, može se reći da nije bilo vladara iz loze Nemanjića koji je toliko učinio za Srbiju. Car Dušan je bio izuzetni vojskovođa, čije su strateške moći dovele do teritorijalnog širenja granica države, ali i do ekonomskog jačanja.
Naime, nakon što je svrgnuo oca sa vlasti, mladi Dušan se 1331. godine krunisao za kralja i zvanično zauzeo vladarski presto. Na početku svoje vladavine 1333. godine Dubrovniku će prodati poluostrvo Pelješac sa gradom Stonom, uz godišnji stonski dohodak. Na taj način je privremeno oslabio pritisak bosanskog bana na Hum i primorje. Takođe će postići i mir sa Bugarskom, time što se oženio sestrom cara Ivana Aleksandra.
Opasnosti su pretile sa severa, od ugarskih kraljeva, ali i sa juga, gde je vlastela očekivala od novog kralja ratne pohodne u oblastima oslabljenog vizantijskog carstva. Usledila su osvajanja Kastorije, Prilepa, Ohrida i Strumice. Takođe, kralj Dušan je učestvovao u prvom vizantijskom građanskom ratu na strani Jovana Kantakuzina u borbi protiv regenata. Međutim, okolnosti su bile takve da je kralj na kraju uskratio pomoć Kantakuzinu i sklopio savez sa regenatom. Osvajanja su se dalje nastavila. Pod vlašću kralja Dušana našla se cela Sveta Gora, Halkidiki i jugoistok Makedonije. Oni su mu priznali vlast nad jednim delom teritorije carstva, što se videlo u promeni Dušanove vladarske titule, koja je uključila i grčke, tj. vizantijske zemlje.
Posle osvajanja važnih gradova Verije i Seresa, koje su držale Kantakuzinove pristalice, Dušan se u Seresu proglasio carem. Na Vaskrs, 16. aprila 1346. godine u Skoplju, srpski i bugarski patrijarh krunisali su Stefana Dušana za cara Srba i Grka.
Kada je u pitanju prihvatanje carske titule, savremenici su bili različitog mišljenja. Bilo je onih koji su ga odmah prihvatili, ali na drugoj strani našlo se mnogo više onih koji su smatrali da je car Dušan uzurpator.
Car Dušan je svoju državu podelio na zemlju kraljevu, kojom je vladao njegov sin, kralj Uroš i zemlju carevu kojom je vladao on sam. Granica dva područja, Srbije i Romanije (Vizantijsko carstvo) išla je linijom Šar-planine na zapad i istok i odgovarala je podeli na stare oblasti, srpskog kraljevstva i nove, nedavno osvojene oblasti vizantijskog carstva. Uticaji koji su dolazili iz ovog drugog carstva bili su i te kako vidljivi u strateškoj organizaciji Dušanove vladavine. On uvodi niz carskih dvorskih titula: despot, sevastokrator, kesar i dodeljuje ih bliskim ljudima i vlasteli.
Značaj i uticaj vladavine cara Dušana u istoriji će ostati uplamćeni prema teritorijalnom širenju srpske države. Ona se prostirala na odgromnoj površini – na teritoriji današnjih zemalja Crne Gore, delovima Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije, Bugarske, Albanije i Grčke. Granice tadašnje Srbije sezale su od Dunava na severu do Korinta na jugu, od Jadranskog mora na zapadu do Egejskog mora na istoku.
Ktitor, ali ne i svetitelj – zašto?
Car Dušan podigao je Manastir Svetih arhangela kod Prizrena. Takođe je dovršio zadužbinu oca Stefana Dečanskog, Manastir Visoki Dečani. Međutim, iako je poznata i značajna ktitorska delatnost cara Dušana, on nikada nije proglašen svetiteljem, kao što je to bio običaj sa njegovim precima.
Ali zašto?
Postoji nekoliko legendi o ovom događaju. Prema jednoj, car Dušan nikada nije kanonizovan zbog organizovanja svirepog ubistva oca, kralja Dečanskog. U drugim legendama tvrdi se da je pred naletom kuge, sa suprugom Jelenom pobegao u Hilandar. Nakon iscrpnog ubeđivanja starešine manastira su jedva pristale da princeza Jelena Stracimirović Nemanjić kroči na sveto tlo, čime je napravljen presedan. Postoji i legenda prema kojoj se tvrdi da car Dušan nije postao svetitelj zbog preterane saradnje sa katolicima.
Dušanov zakonik
Pored teritorijalnog širenja i ekonomskog jačanja države, car Dušan je nastojao i da je pravno uredi. U tom pogledu značajna je njegova zakonodavna delatnost, kojom je znatno poboljšao društveni život u Srbiji.
On je 21. maja 1349. godine u Skoplju doneo zakonik, poznatiji kao „Dušanov zakonik”, kojim je težio da uredi državu propisima koji bi jednako važili za sve podanike i celo carstvo. Nekoliko godina kasnije zakonik je dopunjen, tako da ukupno ima 201 član. Neki od njih posvećeni su crkvi, njenim služiteljima i posedima. Drugi se odnose na obaveze i dužnosti vlastele i slobodnih ljudi, a određeni broj članova posvećen je zavisnom stanovništvu, tj. kmetovima i zemljoradnicima. Određene tačke ticale su se bračnog i građanskog prava.
U Dušanovom zakoniku prvenstveno je obrađeno krivično pravo, budući da se značajan deo poklanja sudstvu, tj. krivičnim delima i kaznama koje se propisuju za njih. Ovaj zakonik je najbolji primer jedinstvenog pravnog uređenja srednjovekovne Srbije, a zbog svoje širine oblasti društvenih odnosa koje je uređivao smatra se ujedno i ustavom.
Nakon smrti cara Dušana zakonik se i dalje poštovao i služio je kao smernica za dalje tokove društvenog života u Srbiji. O tome svedoče broji prepisi. Zbog surovosti kažnjavanja koje je proklamovao čak je i inspirativno delovao na srpsku pesnikunju da napiše čuvenu zbirku pesama „Tražim pomilovanje”.
