Na početku XX veka, pojavila se potreba za ponovnom podelom sveta između velikih svetskih sila. Najblaže rečeno, zategnuta politička situacija u Evropi, dovela je do ratnog sukoba, najvećeg do tog vremena. Prvi svetski rat je započet austrougarskom objavom rata Srbiji 28. jula 1914. godine. Pokušaji da se kriza prevaziđe mirnim putem, bili su neuspešni i situacija je mogla da se reši samo vojnim sredstvima.
Evropa, podeljena u dva suprotstavljena tabora (Saveznici i Centralne sile), od tog momenta našla se u ratu. Velika Britanija, Francuska i Rusija zajedno sa Srbijom i Crnom Gorom činili su savez Sila Antante, dok su članovi Centralnih Sila bili Nemačka i Austrougarska, ali i Bugarska i Osmansko carstvo. Prvi svetski rat je kasnije obuhvatio i ostale delove sveta pa su se u rat uključile i Sjedinjene Američke Države, Japan, Brazil, Italija, Grčka.
Prvi svetski rat – Uzrok i povod
Kako bismo razumeli tok dešavanja uoči i tokom Prvog svetskog rata, potrebno je da razgraničimo šta je bio uzrok, a šta povod za početak ratnog sukoba.
Uzrok – Odnosi između velikih sila u Evropi početkom dvadesetog veka nisu bili baš najbolji, a glavni razlog je bio podela sveta, tj. podela kolonija između velikih sila. Takođe, postojao je veliki rivalitet između velikih sila, pa je bio potreban mali okidač za početak ratnog sukoba. Možemo slobodno reći da je vladanje Evropom, ali i svetom uzrok za početak rata. Jednostavno, važno je stvoriti moćnu državu i biti moćan.
Povod – Na Vidovdan, 28. juna 1914. godine, u Sarajevu, Gavrilo Princip je izvršio atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda. Sarajevski atentat uzima se kao povod za početak Prvog svetskog rata.
Narod i vojska u Srbiji se još uvek oporavljao od Balkanskih ratova, te rat kao rešenje sukoba nije bio opcija. Međutim, atentat na austrougarskog prestolonaslednika bio je dovoljan razlog da Prvi svetski rat otpočne.
Prvi svetski rat u Evropi – 1914. godina
Nakon austrougarske objave rata Srbiji, u rat su se polako uključivale i ostale države-članice ova dva vojna saveza. Prvi svetski rat nije zamišljen da bude kao rat koji će zahvatiti čitav svet. Početna ideja jeste bio lokalizovani rat između Austrougarske i Srbije, pri čemu je glavni cilj bio slamanje Srbije, a zatim podela u savezu Antante. Međutim, Nemačka je želela rat svetskih razmera kako bi mogla da ratnim sukobom napravi granice u Evropi koje odgovaraju Berlinu.
U početnoj fazi rata, Nemačka vojska je vodila borbe protiv Belgije, Francuske i Velike Britanije na Zapadnom frontu i postizala velike uspehe. I sam glavni grad Francuske, Pariz, bio je ugrožen. Međutim, 10. septembra 1914. godine u bici na Marni, nemačka vojska je poražena i prinuđena na povlačenje. Linija Zapadnog fronta je ustanovljena nakon bitke na Marni i protezala se sve do Švajcarske. Nakon toga, usledio je iscrpljujući rovovski rat koji nije doneo ozbiljnije pomeranje linije fronta ni jednoj, a ni drugoj strani.
Nemačka vojska, kao i kompletna vojska saveza Centralnih sila morala je da vodi rat na dva fronta. Uprkos početnim uspesima, na Zapadnom frontu, bitka na Marni je usporila napredovanje nemačke vojske i sprečila brz završetak rata. Ruske trupe su u prvoj fazi rata primorale nemački generalštab da deo svojih snaga prebaci sa Zapadnog fronta na istočne granice nemačkog Rajha. Rusi su uspeli da pređu granicu istočne Pruske 17. avgusta 1914. godine. Međutim, usled nesporazuma u komandovanju, Nemci su preuzeli inicijativu i izbacili Ruse sa svoje teritorije. Rusi su doživeli velike gubitke u dve bitke, kod Takenberga i Mazurskih jezera.
Prvi svetski rat u Evropi – 1915. godina
Linije fronta tokom 1915. godine uglavnom su ostale nepromenjene, međutim, broj žrtava rata se povećavao. Borba se i dalje odvijala i na Zapadnom i na Istočnom frontu.
Potpisivanjem Londonskog ugovora, Italija je ušla u rat na strani Antante i vodila je borbe na frontu, koji se nalazio na reci Soči. Iako brojčano nadmoćnija, italijanska vojska se pokazala kao nedorasla izazovu, jer je početna prednost u vidu brojnosti ubrzo izgubljena.
Francuska i Velika Britanija su izvele desant na Galipoljsko poluostrvo – Dardanelska operacija. Cilj operacije bio je uspostavljanje direktne veze sa Rusijom i izbacivanje Osmanskog carstva iz rata. Akcija se završila neuspehom, uz velike vojne gubitke.
Nakon neuspeha Dardanelske operacije, formiran je Solunski front.
Prvi svetski rat u Evropi – 1916. godina
Tokom 1916. godine vodile su se žestoke borbe na Zapadnom frontu. Kako bi zadali konačan udarac francuskoj vojsci, nemačka vojska je u februaru 1916. godine napala grad Verden. Verden je za Francuze bio simbol otpora, pa je tako nakon ogromnih gubitaka na obe strane grad odbranjen.
U julu 1916. godine, britanska vojska je započela ofanzivu na reci Somi, sa ciljem da se raspodeli nemačka vojska, kako bi odbrana grada Verdena bila moguća. U istoriji Velike Britanije, prvi dan borbe na reci Somi upamćen je kao najkrvaviji dan sa preko 20 hiljada poginulih vojnika. U bici na reci Somi prvi put su upotrebljeni tenkovi. Takođe, u to vreme kod Jitlanda je vođena najveća pomorska bitka.
Rusi su na Istočnom frontu, istovremeno, pokrenuli Brusilovljevu ofanzivu i probili samu liniju fronta i zašli u teritoriju neprijatelja. Austrougarsku monarhiju, od potpunog poraza, spasila je iscrpljenost ruske vojske.
Prvi svetski rat u Evropi – 1917. godina
Početkom 1917. godine nije bilo značajnijih pomeranja linija frontova, ali ipak se počelo primećivati da Centralne sile polako gube inicijativu u ratu. Sile Antante su su se potpuno stabilizovale, a rat na više frontova je sve više slabio nemačku vojsku.
Prvi svetski rat doživeo je prelomni trenutak ulaskom Sjedinjenih Američkih Država u ovaj sukob aprila 1917. godine. SAD su pokušavale da izbegnu bilo kakav ratni sukob, međutim, u njihovom političikom i ekonomskom interesu je bila pobeda Antante. Borbe su uglavnom vodili na Zapadnom frontu, pomažući francuskoj vojsci.
Prvi svetski rat u Evropi – 1918. godina i kraj rata
Ulazak američke vojske u Prvi svetski rat označio je početak kraja rata za Centralne sile. U avgustu 1918. godine započete su ofanzivne operacije Sile Antante, pri čemu su članice Centralnih sila bile primorane na povlačenje, a kasnije i na potpuni poraz.
Nakon što je aktiviran Solunski front, Nemački generalštab je shvatio ozbiljnost situaciju i svoje raspoložive trupe prebacio na Balkan. Na Solunskom frontu su se pridružili bugarskim i austrougarskim snagama. Međutim, Saveznici su brzo napredovali, na čelu sa srpskom vojskom, i najpre primorali Bugarsku na kapitulaciju, a Nemačku na povlačenje sa Balkana.
Nakon toga, primirje su zatražili redom Austrougarska, Osmansko carstvo i Nemačka. Primirje sa Nemačkom je potpisano 11. novembra 1918. godine i taj datum se uzima i slavi kao Dan primirja u Prvom svetskom ratu.
Prvi svetski rat – Srbija i Crna Gora
Austrougarska je objavila rat Srbiji 28. jula 1914. godine, i taj datum se uzima za početak Prvog svetskog rata. Srpska vojska nalazila se pod komandom regenta Aleksandra Karađorđevića i načelnika Vrhovne komande vojvode Radomira Putnika. Srpsku vojsku činile su tri armije pod komandama Stepe Stepanovića, Petra Bojovića i Pavla Jurišića Šturma. Takođe, u sastav srpske vojske ulazila je užička vojska i trupe odbrane Beograda.
Srbija se nakon objave rata našla u teškom položaju. Bratska Crna Gora proglasila je mobilizaciju svoje vojske i objavila rat Austrougarskoj uprkos pokušajima od strane Austrougarske da ostane neutralna. Tada je crnogorska vojska imala jedinstveni cilj, kao i vojska Kraljevine Srbije. „Zagrljena braća poletoše u sveti boj.“
Prvi svetski rat – Cerska bitka
Predvođena generalom Oskarkom Poćorekom, austrougarska vojska je otpočela opšti napad na našu otadžbinu 12. avgusta 1914. godine
Cerska bitka vođena je na planini Ceru u avustu 1914. godine. Predstavlja prvu pobedu Saveznika pred neprijateljem u Prvom svetskom ratu, ali i prvu bitku koja se vodila i u vazduhu. General Stepa Stepanović, komandant Druge srpske armije, predvodio je ovu bitku i naneo poraz austrougarskoj vojsci. Veliki broj žrtava i sa jedne i sa druge strane. Povlačenje austrougarske vojske i zločini nad civilima.
Nakon početnih uspeha na Ceru, zatražena je ofanzivna reakcija od Srbije kako bi austrougarska vojska ratovala na više frontova. Međutim, plan nije realizovan onako kako je zamišljen, pa je srpska vojska morala da se povlači na desnu obalu Drine.
Prvi svetski rat – Kolubarska bitka
Kolubarska bitka je najznačajnija bitka između srpske i austrougarske vojske u Prvom svetskom ratu. U novembru 1914. godine austrougarska vojska je žestoko napala našu zemlju. Borbe su se vodile na Drinskom frontu i Prva armija je zadobila težak udarac, tako da je Vlada sazvala sastanak o kom je odlučivano o primirju. Prihvaćen je stav: ropstvo ili borba do poslednjeg.
Međutim, austrougarska vojska je prethodno imala iskustvo sa Cera. Znala je kakvog protivnika ima u Srbiji, ali neočekivano se pojavio general Živojin Mišić. Preuzeo je komandu nad Prvom srpskom armijom i povukao očajničke poteze u odbrani zemlje. Uz pomoć vojvode Stepe Stepanovića i generala Šturma, srpska vojska kreće u kontraofanzivu. Pobeda je izvojevana, a neprijatelj proteran sa srpske teritorije.
Prvi svetski rat – ratna 1915. godina
Nakon Cera i Kolubare, usledila je nestašica, glad, i teško stradanje srpskog naroda. Pojavio se i pegavi tifus, bolnice su postale mesto užasa, a naša zemlja – zemlja smrti. Borba više nije predstavlja borbu sa austrougarskim neprijateljem već borbu za život. Pegavi tifus odnosio je živote ljudi, koji su prethodno stajali u odbrani naše zemlje. Uslediće još teži period, iako u tom momentu ne izgleda da teže može biti.
Oktobra 1915. godine nemačke, austrougarske i bugarske trupe predvođene nemačkim feldmaršalom August fon Makenzenom otpočele su napad na našu zemlju. Plan je bio da se preko Dunava prodre ka dolini Velike Morave i uđe duboko na teritoriju naše zemlje.
Kako bismo razumeli događaje, koji će uslediti, i poteze, koje je povlačila Vrhovna komanda srpske vojske, moramo da sagledamo situaciju u celini. Srpska vojska je tek izašla iz Balkanskih ratova, ratova za oslobođenje Balkanskih zemalja. Umor, vojska starijeg životnog doba, linija fronta dužine 1000 km.
Najžešći udar primio je glavni grad Beograd. Beograd je napadnut 6. oktora 1915. godine U odbrani grada učestvovalo je celokupno stanovništvo, bez obzira na pol i na godine. Takođe, u istoriji će ostati upamćen govor majora Dragutina Gavrilovića, koji poziva vojnike i junake na odbranu grada.
Međutim, srpska vojska, iako brojčano slabija, uspela je da održi liniju fronta tako da je vojska feldmaršala Makenzena napredovala samo tridesetak kilometara unutar naše zemlje. Ipak, Srbiju su napale tri velike sile, čiji je cilj bio brisanje našeg naroda i naše zemlje sa mape Evrope. Jedini način za opstanak je bilo celokupno povlačenje srpske vojske i srpskog naroda.
Albanska golgota i Solunski front
Veliki udar neprijateljskih snaga na našu zemlju doveo je do povlačenja naroda i vojske preko Kosova do obala Albanije. Srpskoj vojsci i srpskom narodu bio je potreban odmor nakon godina ratovanja. Ideja je bila opremiti i obučiti vojsku za rat, a zatim isterati neprijatelja sa Balkana i uništiti ga.
I danas se mogu čuti priče od starijih o stradanju srpskog naroda tokom prelaska albanskih planina. Naši preci ostavili su svoje živote po vrletima albanskih planina tražeći bolji život i svoju slobodu. Albanska golgota sinonim je za stradanje srpskog naroda od zime, hladnoće, iznemoglosti.
Dok se srpska vojska povlačila preko Albanije, crnogorska vojska ostala je usamljena na frontu. U januaru 1916. godine dogodila se Mojkovačka bitka, gde su Crnogorci herojski branili svoj narod, ali i narod naše zemlje.
Prvi vojnici na Krf su stigli 15. januara 1916. godine. Krf ili ostrvo spasa mnogi nisu imali priliku da vide. Ostavili su svoj život na planinama Albanije. Ranjeni i bolesni, koji nisu izdržali put od Drača do Krfa zbog iscrpljenosti, bolesti i umora, sahranjeni su u dubinama Jonskog mora – Plava grobnica. Milutin Bojić napisao je istoimenu pesmu u kojoj daje pomen svim žrtvama Albanske golgote.
Srpska vojska se, kao što rekoh, odmorila od godina ratovanja, ali i opremila i dodatno obučila za dalje ratovanje.
Probijanje Solunskog fronta započeto je 15. septembra 1918. godine. Komandant savezničkih jedinica bio je francuski general Franše Depere. Redom su oslobađani Skoplje i Štip, a zatim Vranje, Niš i Kruševac. Glavni grad, Beograd, oslobođen 1. novembra 1918. godine. Srbija, ali i srpske zemlje oslobođene su zahvaljujući borbenosti srpske vojske, koja je jurišala prva, jer je jurišala na neprijatelja koji je okupirao našu zemlju.
Zaključak:
Želja za moći i potreba da se moć prikaže u svom pravom obliku. Želja da moć preraste u vladanje svetom.
Veliki ratni sukob koji je doneo isključivo velike ljudske žrtve. Nakon svega dvadesetak godina sve će se ponoviti i isti pakao proživeće svet ponovo. Srbija je u ovom ratu, braneći svoju slobodu, izgubila oko 1.3 miliona ljudi. Žrtva, koju je naša zemlja proživela i doživela, ne može se opisati rečima. Bol koju osećamo kao narod najbolje opisuju slike stradanja srpskog naroda i srpske vojske prilikom povlačenja preko Albanije. Budite uvek svesni da je neko dao život zarad naše slobode.
Zanimljivosti:
Pored osnovnih informacija, koje možete pročitati u školskim udžbenicima, postoji mnogo zanimljivh saznanja koja se kriju na internetu, a imaju veze sa Prvim svetskim ratom.
1. Najmlađi podoficir na svetu tokom Prvog svetskog rata bio je Momčilo Gavrić. Sa 8 godina stekao je čin kaplara, a nakon bitke na Kajmakčalanu 1916. godine unapređen je u čin podnarednika. Učestvovao je u proboju Solunskog fronta, gde je i ranjen. Pripadnici hrvatske domobranske 42. divizije ubili su mu porodicu i zapalili kuću, a nakon toga on se priključio srpskoj vojsci.
2. Milunka Savić, heroina Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Srpska „Jovanka Orleanka“. Najodlikovanija žena ratnik. Narednik u Drugom pešadijskom puku „Knjaz Mihailo“ – Gvozdeni puk.
3. Dragutin Matić je najpoznatiji srpski vojni izviđač, poznat kao „Oko sokolovo“. Učestvovao je u svim borbama srpske vojske od 1910. godine do kraja Prvog Svetskog rata.
4. Kralj Petar I Karađorđević je 1911. godine srpskoj vojsci dodelio 51 pukovsku zastavu. Nijedna zastava tokom Prvog svetskog rata nije pala u neprijateljske ruke. Međutim, danas u muzeju postoji samo 46 zastava, među kojima nedostaje zastava Gvozdenog puka.
5. Gvozdeni puk, Drugi pešadijski puk „Knjaz Mihailo“, bio je puk srpske vojske tokom Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine, i tokom Prvog Svetskog rata. Gvozdeni puk činili su Topličani, Jablaničani, Pustorečani i Zaplanjci.
6. Toplički ustanak je jedini ustanak u okupiranoj Evropi za vreme Prvog svetskog rata, koji je trajao od 26. februara do 25. marta 1917. godine. Podignut je protiv bugarske i austrougarske okupacije u selu Mačkovac kod Kuršumlije. Istaknute vojvode Topličkog ustanka: Kosta Vojinović, Kosta Milovanović Pećanac, Toško Vlahović i Jovan Radović.