Veliki ratni sukob, koji se dogodio na početku dvadesetog veka, Prvi svetski rat (1914-1918), promenio je kompletnu mapu sveta, i uveo promene u krugovima velikih moćnika. Međutim, nije promenio svest ljudi. Posledice tog rata (veliki broj ljudskih žrtava, ekonomska kriza, materijalne žrtve) nisu bile dovoljan razlog za mir. Samo dvadesetak godina nakon Prvog svetskog rata desio se najveći i najrazorniji ratni sukob u ljudskoj istoriji, Drugi svetski rat.
Između dva rata pojavile su se dve nove ideologije između kojih će i biti vođen ovaj veliki sukob. Nacizam (fašizam) i komunizam, kao ideologije, počele su da se šire Evropom, ali i svetom. Nezadovoljna podelom sveta nakon Prvog svetskog rata, a uverena u svoju nadmoć nad ostatkom Evrope, Nemačka je, predvođena Adolfom Hitlerom, 1. septembra 1939. godine napala Poljsku.
Prvo poglavlje rata
Nakon napada na Poljsku, Velika Britanija i Francuska objavile su rat Nemačkoj 3. septembra 1939. godine. Uvlačenje u rat država Zapadne Evrope nije bilo u Hitlerovom prvobitnom planu, već kao i tokom Prvog svetskog rata, Nemačka je želela lokalizovan rat. Međutim, rat se nije odvijao prema Hitlerovim planovima, već je rat postao svetski sukob.
Napadom na Poljsku 17. septembra 1939. godine u Drugi svetski rat se uključuje i Crvena armija i moćni Sovjetski Savez. Ubrzo Poljska, kao samostalna država, nestaje sa geografske karte sveta. Tokom napada na Poljsku, Crvena armija zapodseda zapadne delove Belorusije i Ukrajine, a tokom oktobra 1939. godine pod svoju „zaštitu“ stavlja baltičke države. U novembru 1939. godine, napadnuta je Finska od strane Crvene armije, ali je kapitulirala tek marta 1940. godine.
Okupiranje Evrope
Hitlerov plan krajem 1939. i početkom 1940. godine bio je ofanziva na Zapad. Najpre je naredio okupiranje Danske 1. marta 1940. godine, a zatim je 9. aprila napadnuta Norveška. Značaj teritorija Norveške i Danske bio je neizmerljiv, jer su ih Nemci koristili za stvaranje pomorskih i vazduhoplovnih baza.
Francuska je predstavljala najvećeg nemačkog neprijatelja i u ovom ratu. Nemačka je 10. maja 1940. godine istovremeno napala Francusku i zemlje Beneluksa. Belgija i Holandija, kao neutralne države u ovom ratu, iskorišćene su od strane Hitlerovih snaga za napad na Francusku. Prelaz preko Ardena doveo je do brzog napredovanja i uspeha nemačkih snaga u ovom pohodu. Napad iz ovo pravca je bio neočekivan, jer je odbrana pripremana iz pravca severa i severoistoka (linija Mažino).
Saveznici su morali da evakuišu 300.000 vojnika, među kojima je bio general Šarl de Gol, koji će kasnije ratovati iz severne Afrike.
Italija je objavila rat Velikoj Britaniji i Francuskoj 11. juna 1940. godine. Nemačke snage ulaze u Pariz 14. juna 1940. godine. Francuzi su potpisali kapitulaciju 22. juna 1940. godine, tačnije maršal Peten, koji je zaveo diktaturu i ukinuo Treću francusku republiku.
Kroz samo 75 dana, nemačke snage osvojie su Dansku, Norvešku, Belgiju, Luksemburg i Francusku. Činilo se da je moć nemačkog Rajha neuništiva.
Drugo poglavlje rata – razbuktavanje
Prvi veći neuspeh Hitlerovih jedinica bila je bitka za Britaniju. U leto 1940 godine, vazdušnim napadima, Nemačka je pokušala da slomi otpor vojske Velike Britanije. Međutim, velike zasluge za odbranu zemlje pripadaju pilotima britanskog ratnog vazduhoplovstva. Vinston Čerčil, britanski premijer, postao je heroj otpora i nacionalni junak.
Nemačka, Italija i Japan su 27. septembra 1940. godine potpisale Trojni pakt, kom su se do marta 1941. godine pridružile Danska, Finska, Mađarska, Bugarska, Rumunija i Slovačka.
Usled ratovanja na teritoriji SSSR i rata u Africi, stvorila se potreba za formiranjem antifašističke koalicije. Sporazum u Moskvi potpisali su Sovjetski Savez i Velika Britanija 1941. godine, a naredni korak je Atlantska povelja, koju su potpisali Ruzvelt i Čerčil iste godine.
Drugi svetski rat – Severno-afričko ratište
Italija je nakon okupiranja Albanije, želela da se proširi na obale severne Afrike. Velika Britanija se takođe uključila u rat na afričkom frontu, ali su se u ovaj sukob uključile i nemačke oklopne jedinice predvođene feldmaršalom Ervinom Romelom („Pustinjska lisica“).
Saveznici su ostvarili velike promene tokom 1942. godine na ovom frontu. Predvođeni generalom Bernardom Montgomerijem, britanske snage napale su nemačke i italijanske oklopne jedinice kod El Alamejna.
Invazija na Siciliju je počela 10. jula 1943. godine, i dovela je do bezuslovne kapitulacije Italije 8. septembra 1943. godine.
Ulazak SAD u Drugi svetski rat
Nakon napada Japana na luku Perl Harbur, najveću američku pomorsku bazu u Tihom okeanu 1941. godine, SAD su se uključile u Drugi svetski rat. Usledila je objava rata Japanu, od strane SAD i Velike Britanije, a zatim je nemačka objavila rat Americi.
Glavni momenat u ratu na Tihom okenau je pomorska bitka kod ostrva Midvej 1942. godine. Američka vojska nanela je težak poraz japanskoj mornarici.
Napad na Sovjetski Savez
Francuska je već kapitulirala. Ratni sukob protiv Velike Britanije nije predstavljao opasnost po nemački Rajh. Bilo je pravo vreme za obračun sa glavnim neprijateljem, Sovjetskim Savezom. Hitler je verovao da će rat sa SSSR, zbog nespremnosti Crvene armije, kratko trajati, negde do početka zime.
Najveća vojna operacija u istoriji ratovanja, operacija Barbarosa, počela je 22. juna 1941. godine. Linija fronta prostirala se na preko 3000 km. Sovjetski front je probijem, a nemačke snage su pomoću oklopno-mehanizovanih jedinica napredovale kroz Ukrajinu prema Moskvi.
Crvena armija se nakon ogromnih početnih gubitaka polako oporavljavala i željno iščekivala prirodnog saveznika – zimu. Glavni grad SSSR se mora braniti po svaku celu, i na istorijsku scenu stupio je general Georgij Konstantinovič Žukov, zadužen za odbranu grada.
Prva kontraofanziva od strane Crvene armije dogodila se u noći između 5. i 6. decembra 1941. godine. Nemačke snage su razbijene i odbačene skoro 200 km zapadno od Moskve.
Lenjingrad, današnji Sankt-Peterburg, ostao je neosvojen, pretrpevši najveću blokadu u istoriji ratovanja – 950 dana.
Glavna prekretnica u Drugom svetskom ratu predstavlja Staljingradska bitka. Nakon što je prebrodila krizu, i pokazala da nemačka vojska nije nepodiva, Crvena armija postala je najjača kopnena vojska na svetu.
Najveća tenkovska bitka, a ujedno i najznačajnija pobeda u Drugom svetskom ratu, bila je Kurska bitka avgusta 1943. godine. Od tog momenta usledilo je neprestano povlačenje nemačkih jedinica.
Drugi svetski rat – okončanje
Na Istočnom frontu, 1944. godine, vođene su borbe kod Lenjingrada i Novgoroda. Probijene su linije odbrane, koju je postavila nemačka vojska, i nastavljena je ofanziva Crvene armije.
Operacija Overlord, tj. iskrcavanje saveznika na Normandiji, dogodilo se u noći između 5. i 6. juna 1944. godine. Prvog dana je iskrcano 150.000 vojnika, kojim je komandovao američki general Dvajt Ajzenhauer. Neuspešan pokušaj kontraofanzive od strane nemačkog Trećeg rajha na Zapadnom frontu otvorio je put Saveznicima ka Parizu.
Crvena armija je 22. juna 1944. godine počela odlučujuću ofanzivu. Oslobodila je Rumuniju i stigla do granice Bugarske, gde je izbio ustanak.
Na Zapadnom frontu savezničke snage su napredovale ka Berlinu i zauzele Bon 1945. godine. Tokom januara 1945. godine oslobođena je Varšava, glavni grad Poljske, i logor smrti Aušvic.
Crvena armija je opkolila Berlin i srela se sa američkim snagama na reci Elbi. Benita Musolinija streljali su italijanski partizani 28. aprila 1945. godine. Na zgradi nemačkog Rajhstaga 1. maja 1945. godine istaknuta je crvena zastava. Zvanično, 9. maja je potpisana nemačka kapitulacija i Drugi svetski rat u Evropi je završen. Taj datum obeležava se kao Dan pobede nad fašizmom.
Drugi svetski rat u svetu je još uvek trajao, jer Japan nije želeo da se preda. Prvi put u istoriji čovečanstva 6.avgusta 1945. godine bačena je atomska bomba na grad Hirošimu, a tri dana kasnije i na Nagasaki. Japanski car Hirohito je potpisao kapitulaciju 2. septembra 1945. godine na američkom brodu Misuri. Drugi svetski rat je ovim činom okončan.
Drugi svetski rat u Jugoslaviji
Početak rata u Jugoslaviji
Napad na Jugoslaviju počeo je 6. aprila 1941. godine. Negde oko 870.000 vojnika napalo je teritoriju Jugoslavije iz svih pravaca. Najteža razaranja pretrpeo je grad Beograd. Uništeni su vojni i saobraćajni ciljevi, ali i civilni objekti, stambene zgrade, kuće, bolnice i skloništa.
Slovenija je otkazala poslušnost Vrhovnoj komandi Jugoslavije, a 10. aprila je proglašena Nezavisna država Hrvatska (NDH). Kako je jugoslovenska vojska bila u rasulu od početka bombardovanja, nemačka vojska je ušla u grad Beograd već 12. aprila 1941. godine.
Srpski generali potpisali su kapitulaciju u Beogradu 17. aprila 1941. godine. Jugoslovenska Vlada i jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević napustili su zemlju i utočište pronašli u Velikoj Britaniji.
Pružanje otpora od strane jugoslovenskog stanovništva i boraca najstrože je kažnjavano (streljanje, odvođenje u specijalne zatvore i logore). Za svakog ranjenog Nemca streljano je 50 ljudi, a za svako ubijenog Nemca, streljano je 100.
Nakon početnih pobeda i oslobađanja veće teritorije, usledila je „kaznena ekspedicija“ tokom koje su izvršena masovna streljanja civila u Kragujevcu, Kraljevu i selu Dragincu. U Kragujevcu je streljano i jedno odeljenje učenika gimnazije, zajedno sa profesorima i direktorom učiteljske škole. Desanka Maksimović je napisala pesmu „Krvava bajka“ o streljanju nedužnih i o jednom od najmonstruoznijih zločina za vreme Drugog svetskog rata.
Nezavisna država Hrvatska
Formiranje Nezavisne države Hrvatske podržao je potpredsednik jugoslovenske vlade Vlatko Maček. Stvaranje nove države naišo je i na odobravanje rimokatoličke crkve, pa je za zagrebačkog nadbiskupa postavljen Alojzije Stepinac.
Hrvatska je zamišljena kao nacionalna država Hrvata i u njoj nije bilo mesta za Srbe, Jevreje i Rome. Na vlast je došao profašistički političar i predvodnik ustaškog pokreta, Ante Pavelić.
Ideja je bila etničko čišćenje teritorije NDH: „Trećinu srpskog stanovništva na teritoriji Nezavisne države Hrvatske treba likvidirati, trećinu pokatoličiti, a trećinu iseliti“. Potpomognute nemačkim i italijanskim artiljerijskim odredima, ustaše su uspevale jedino tako da uguše ustanke koje su podizale seoske čete, koje je činilo srpsko stanovništvo.
Velika Albanija
Pod italijanskom zaštitom, stvorena je država Velika Albanija i formirana je dobrovoljačka milicija Vulnetari. Još tada je započet progon srpskog stanovništva sa Kosova i Metohije, a takođe i naseljavanje prostora stanovništvom iz Albanije.
Sinonim za svirepost na prostoru Kosova i Metohije je SS divizija Skenderbeg, čiji je zadatak bio likvidacija i proterivanje srpskog stanovništva.
Ličnosti koje treba pomenuti
Formirana je Vlada narodnog spasa, na čijem čelu se nalazio general Milan Nedić. Njegova vizija se zasnivala na saradnji sa okupatorom zbog njegove surove moći. Međutim, u tadašnjoj državi Jugoslaviji formirali su se pokreti protiv okupatora, i iz tog razloga formirana je Srpska državna straža, poznatija kao „Nedićevci“.
Nacistička Nemačka imala je otvorenu saradnju sa srpskim političarem Dimitrijem Ljotićem. Formirao je Srpski dobrovoljački korpus i tokom rata bio saradnik sa Nemcima. „Ljotićevci“, pripadnici njegovog korpusa učestvovali su zajedno sa Nemcima u borbama protiv partizana i četnika.
Jedan od vođa Topličkog ustanka (1917), Kosta Milovanović Pećanac, formirao je na jugu Srbije četničke odrede, koji su stavljeni na raspolaganju vladi Milana Nedića.
Pokreti otpora u okupiranoj Jugoslaviji
Borbu protiv okupatora započeli su partizanski i četnički odredi, koji su formirani početkom leta 1941. godine. I jedne i druge odlikovala je spremnost da se suprostave okupatoru pomoću oružja. Međutim, razlike između ova dva pokreta ogledale su se u vođenju države i metodama ratovanja protiv okupatora.
Četnički odredi i Ravnogorski pokret
Grupa jugoslovenskih oficira i vojnika, nakon aprilskog bombardovanja uspela je da izbegne zarobljavanje i na Ravnoj gori formirala četničke odrede. Pukovnik Dragoljub Mihailović bio je vođa četničkog pokreta, koji je dobio naziv Ravnogorski pokret. Četnici Koste Pećanca sarađivali su sa okupatorom, što nije odgovaralo četničkom pokretu Dragoljuba Mihailovića, pa tako nije postojala saradnja između ova dva pokreta.
Ravnogorski pokret je uspostavio vezu sa partizanskim odredima i postigao sporazum o zajedničkoj borbi protiv okupatora. Ljudi su slobodno mogli da odlučuju kom će pokretu pripadati, vojne operacije su zajednički vođene i formiran je jedinstveni sud za izdajnike.
Dragoljub Mihailović, vođa Ravnogorskog pokreta, imenovan je od Vlade Kraljevine Jugoslavije u Londonu za komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini i unapređen u čin generala. Mogao je da vrši mobilizaciju stanovništva, formira četničke jedinice, određuje komandante i unapređuje zaslužne. Pripadnici pokreta polagali su zakletvu Kralju i Otadžbini.
Prvi oslobođeni grad u okupiranoj Evropi bio je Loznica oslobođen od strane Jadarskog četničkog odreda, kojim je komandovao potpukovnik Veselin Misita.
Četnici Dragoljuba Mihailovića su primorani na povlačenje sa Ravne Gore nakon nemačke ofanzive početkom decembra 1941. godine. Odredi su se delom povlačili ka Sandžaku, a delom ka istočnoj Bosni. Odredi iz Sandžaka, zajedno sa Vrhovnom komandom prešli su u Crnu Goru. Vojska, koja je ostala u zemlji, priključila se Nedićevim jedinicama.
Partizanski odredi
Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je, nakon napada Nemačke na Sovjetski Savez, prešla u vojno stanje i formirala partizanske odrede. Daleko od očiju nemačkih vlasti, u Beogradu je formiran Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije. Komandant Glavnog štaba bio je Josip Broz Tito, koji je ujedno bio i predsednik partije. Doneta je i odluka o podizanju ustanka. Svaki odred je pored komandanta imao i svog političkog komesara.
Na savetovanju u Stolicama odlučeno je da Glavni štab preimenuje svoje ime u Vrhovni štab NOPOJ (Narodno–oslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije). Rat, koji partizani vode, nazvan je Narodnooslobodilačka borba (NOB). Izabran je i jedinstven amblem za sve partizanske odrede: crvena petokraka na kapama i pozdrav po kom su prepoznatljivi „Smrt fašizmu, sloboda narodu“. Vrhovni štab NOPOJ je iz Beograda premešten u Užice.
Na brdu Kadinjača delovi Posavskog i Užičkog partizanskog odreda, kao i ceo Radnički bataljon stradali su u borbama protv nemačke vojske, krajem novembra 1941. godine. Vrhovni štab NOPOJ primoran je na povlačenje u Istočnu Bosnu. Tamo je formirana Prva proleterska brigada decembra 1941. godine, u gradiću Rudom. Prvu proletersku brigadu činili su odabrani borci, koji su bili verni ideji komunističke revolucije, i bili su prepoznatljivi po crvenim zastavama sa srpom i čekićem.
Borba protiv okupatora i građanski rat
Komandanti partizanskih i četničkih odreda, Josip Broz Tito i Dragoljub Mihailović, sastali su se u septembru i oktobru 1941. godine. Dogovoreni su planovi o zajedničkim borbama, ali je sve ukazivalo na sukob između dva pokreta otpora, u budućnosti.
Pokreti otpora u tadašnjoj državi Jugoslaviji još od samog početka nisu imali istu viziju u pogledu vođenja borbe protiv okupatora, ali i u pogledu vođenja države nakon završetka rata. Sukobljena mišljenja dovela su, najpre, do sitnijih borbi između odreda ova dva pokreta, a kasnije i do građanskog rata u našoj zemlji.
Ustanak u Srbiji protiv okupatora je ugašen pre kraja 1941. godine. Međutim, borbe su nastavljene u istočnoj Bosni i borbe su vodili u oblasti planine Romanije, gde su oslobodili veću teritoriju. Ipak, usledila je nemačko-ustaška ofanziva, koja će primorati borce na povlačenje.
Partizanski i četnički odredi doneli su zajednički plan o povlačenju preko Drine, gde je vojska podeljena na dva dela i kretala se različitim putevima. Prva proleterska brigada je izvela čuveni „Igmanski marš“. Uz veliki broj promrzlih, obolelih i ranjenih, prešla je preko Sarajevskog polja i planine Igman i stigla do Foče.
Nemačke snage, pomognute italijanskim i ustaškim odredima, aprila 1942. godine započele su ofanzivu na teritoriju oko grada Foče. Jedinice partizanskih i četničkih odreda bile su primorane na povlačenje prema Crnoj Gori gde je došlo do sukoba između crnogorskih četnika i partizana. Partizani su prešli na Zelengoru, a zatim svoj put nastavili ka zapadnoj Bosni i primirili se na prostoru oko Kozare i Grmeča.
Zatvoreni u obruč na Kozari, doživeli su najveće etničko čišćenje u toku Drugog svetskog rata na teritoriji Jugoslavije. Veliki broj stradalih u borbi i polovina zarobljenih civila odvedena je u logore Stara Gradiška i Jasenovac.
Prvo zasedanje AVNOJ-a
Vrhovni štab partizanske vojske, u prisustvu 54 predstavnika narodnooslobodičakih odbora krajem novembra 1942. godine osnovao je AVNOJ. Zaduženje ovog političkog tela bilo je rukovodstvo civilnim organima vlasti. Na ovom sastanku formiran je i Izvršni odbor AVNOJ-a, koji su partizani smatrali „prvom vladom nove Jugoslavije“.
Operacija „Vajs“
Plan „Vajs“, koji je Adolf Hitler naredio decembra 1942. godine, predviđao je čišćenje slobodne teritorije od ustaničkih formacija na prostoru Bosne sa sedištem u Bihaću. Posle devet dana borbe protiv okupatora, Bihać je pao, a partizani su primorani na povlačenje prema Neretvi. Osvajajući Prozor, Jablanicu i Konjic, februara 1943. godine, partizani su izbili na desnu obalu Neretve i srušili svih pet mostova na reci Neretvi.
Predviđanja nemačke vrhovne komande bila su da će partizani nastaviti svoje kretanje ka srednjoj Bosni. Međutim, partizanska vojska je preko ruševina železničkog mosta krenula u susret četničkim odredima. Do sredine marta, četnička vojska je poražena u bici na Neretvi, a to je otvoroilo put partizanima ka tromeđi Srbije, Crne Gore i Hercegovine.
Operacija „Švarc“
Operacija je imala za cilj da spreči prelazak partizana iz Crne Gore u Srbiju. Na gornjem toku reke Drine odigrala se nakrvavija bitka na našim prostorima tokom Drugog svetskog rata sredinom juna 1943. godine.
Partizanski odredi su se ustalili na trouglu Pive, Tare i Drine, i očekivali dolazak britanske vojne misije. Žestoke borbe koje su usledile dovele su do toga da je deo partizanskih odreda prešao Sutjesku i izbio na Zelengoru a druga grupa nije uspela da pređe Taru, već je izašla na Tjentište. Na Tjentištu su Nemci potpuno porazili partizane i u tim borbama poginuo je i komandant 3. divizije Sava Kovačević. Streljano je više od 2000 ranjenika i bolesnika.
U istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori, 2000 četničkih boraca pod vođstvom Pavla Đurišića je odvedeno u zarobljeništvo. General Dragoljub Mihailović krajem juna 1943. godine uspeo je da pređe u Srbiji.
Drugo zasedanje AVNOJ-a
U gradiću Jajcu 29/30. novembra 1943. godine održano je drugo zasedanje AVNOJ-a, kom su prisustvovali predstavnici iz svih krajeva Jugoslavije. Proglasili su se za predstavnike stanovnika Jugoslavije, a AVNOJ su proglasili za vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko telo.
Osnovan je i NKOJ (Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije) a za predsednika je izabran Josp Broz Tito. Za zasluge u borbi protiv okupatora, dobio je čin maršala.
Zabranjen je povratak u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću i oduzeta prava Jugoslovenskoj vladi u Londonu.
Priznato je pet jugoslovenskih naroda koji će živeti u šest federalnih jedinica, ali pitanje razgraničenja nije bilo rešeno. Govorimo o republikama Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini.
Svetosavski kongres
Kao odgovor na odluke donete na zasedanju AVNOJ-a, krajem januara 1944. godine četnički pokret je održao Svetosavski kongres. Odluke donete na drugom zasedanju AVNOJ-a su osuđene i zahtevano je obnavljanje jugoslovenske države u celini, uvođenje ustavne i parlamentarne monarhije sa kraljem Petrom II Karađorđevićem na čelu.
Drugi svetski rat – Kraj rata na prostoru Jugoslavije
Neotvaranje fronta na Balkanu uništilo je ideje jugoslovenske vlade u Londonu o rešavanju gradjanskog rata u korist četnika. Očekivanja da će Velika Britanija i SAD rešiti probleme nastale sukobima partizana i četnika i sprečiti pobedu četnika, pala su u vodu.
Sovjetski Savez je otvoreno pomagao partizanima, iako je na početku rata to negirao. Kasnije su i SAD isključile četnike iz svojih planova jer je osnovna ideja bila pobeda nad fašizmom uz pomoć Sovjetskog Saveza.
Teheranska koferencija bila je ključni momenat u određivanju budućnosti jugoslovenske države. Velika trojica – Ruzvelt, Čerčil i Staljin, doneli su konačnu odluku o neotvaranju fronta na Balkanu. Crvena armija je napredovala ka srednjoj Evropi i Balkanu i bila im je potrebna pomoć sa zapada, tako da otvaranje fronta na Balkanu nije imalo nikakve koristi po njih.
Partizani su potpomognuti Sovjetima sve više dobijali pomoć i od Britanije i SAD-a. Jugoslovenska vlada je morala da podnese ostavku, i partizani su polako preuzimali vlast. Ivan Šubašić postavljen je za predsednika nove vlade Kraljevine Jugoslavije. Priznao je partizane kao Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije i obavezao se da će im pomagati. Sastanak sa Josipom Brozom Titom dogodio se 16. juna 1944. godine na Visu.
Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u odažbini je raspuštena, a general Dragoljub Mihailović razrešen dužnosti.
Usledila je ofanziva na Srbiju od strane partizanskih snaga, koje su predvodili komandanti Koča Popović i Peko Dapčević. Do kraja novembra 1944. godine oslobođena je teritorija centralne Srbije, a u proleće 1945. godine formiran je Sremski front. Na tom frontu borila se Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, tj. Jugoslovenska armija sa preko 500.000 boraca.
Poslednja bitka sa četničkim jedinicima odigrala se 13. maja 1945. godine na ušću Sutjeske u Drinu. Ubijeno je 9000 četnika, a potraga za preživelima i njihovo likvidiranje se nastavilo i nakon završetka rata.
